Anne Baba Tutumlarının Çocuk Üzerindeki Etkileri

Aile, yetişkin ve çocukların etkileşimde bulunduğu, birbirlerini etkiledikleri bir birimdir. Ailenin çocuğun bedensel, zihinsel, sosyal alanlar gibi pek çok alandaki gelişimi üzerinde önemli bir etkisi vardır. Bu nedenle anne baba ve çocuk ilişkisi, temelde anne ve babanın tutumlarına etkilenmektedir.

Anne baba tutumları, baskıcı ve otoriter tutum, serbest ve aşırı hoşgörülü tutum, tutarsız/kararsız tutum, koruyucu tutum, ilgisiz/reddedici tutum, güven verici, destekleyici/demokratik tutum olmak üzere sınıflandırılmaktadır. Bu yazımızda yukarıda sözü geçen anne baba tutumlarının özelliklerinden söz edeceğiz ve çocuklarımızın gelişimine olumlu etkisi olacak tutumların neler olduğu üzerinde konuşacağız.

Baskıcı ve Otoriter Anne Baba Tutumları, çocuk eğitiminde esnek olmayan kuralları, katı disiplini öne çıkarmaktadır. Çocuk sürekli baskı altındadır. Yaptığı her davranış değerlendirilir ve eleştirilir. Sevgi ve ilgi ancak çocuk istenildiği gibi davrandığında verilmektedir. Çocuktan yaşının, gelişiminin üstünde olgunluk ve başarı beklenir. Çocuğun istek, duygu ve düşüncesine fazla önem verilmez.

Anne babanın çocuğu sürekli eleştiriyor olması çocuğu çekingen yapar. Çocuk attığı her adımda yanlış yapma korkusu taşıyabilir. Çekingen, isteklerini ifade etmeyen davranışlar sergileyebilir. Bu tutum ile yetiştirilen çocuklarda zorluklarla baş etmede güçlük gözlenebilir. Çünkü sürekli çocuklara ne yapması gerektiği ya da yapmaması gerektiği söylenmektedir. Çocuk farklı bir sorun ile karşılaştığında yanında aile üyeleri de yoksa panik yaşar, çaresiz hisseder ve sorununu çözmede zorlanabilir. Tüm bunlara bağlı olarak özgüven eksikliği yaşar.

Değersizlik ve sevilmediği düşüncesine kapılma, sürekli ceza alma korkusu, sorumluluktan kaçınma, güçlü olanın yanında olma eğilimi ve yönlendirmeye fazla açık olma davranışları da baskıcı ve otoriter anne baba tutumu ile yetiştirilen çocuklarda gözlenmektedir.

Baskıcı ve otoriter anne baba tutumu sergileyen ailelerde yetiştirilen çocuklar çoğunlukla otorite kabul ettikleri kişilerin karşısında boyun eğen davranışlar sergiler, içe kapanık ve güvensiz davranırlar. Ayrıca baskıcı ve otoriter tutum ile yetiştirilen bireyler hem çocukluk yıllarında hem de yaşamın ilerleyen yıllarında kendinden güçsüzlere baskı uygulamaya yatkın bireyler haline dönüşebilmektedirler.

Çocukluk yıllarında sürekli cezalandırılan, suçlanan, davranışlarına karışılan çocuklar sürekli ağlama davranışları sergileyebilirler. Bu durum problem bir davranış halini alabilir. Bu nedenle ailelerin çocuk eğitimi ve disiplini konusunda çocuğun yaşına ve gelişim özelliklerine uygun yöntemleri benimsemesi, kısıtlamalar yanında izin verici davranışların da arttırılması önerilmektedir.

Serbest ve Aşırı Hoşgörülü Anne Baba Tutumu, bu tutumun yaygın olduğu ailelerde çocukların istekleri hemen her koşulda yerine getirilir. Çocukların hatalı davranışları sonrasında bu hataları görmesine izin verilmeyecek şekilde hoş görme görülmektedir. Disiplin anlayışı yok denecek kadar azdır. Aileler çocukların pek çok davranışına izin verici davranırlar, sınırlama getirme konusunda nerdeyse etkisizdirler.

Serbest ve aşırı hoşgörülü anne baba tutumları ile yetiştirilen çocuklarda sorumsuz davranışlar sık gözlenir. Bencillik, söz dinlememe, şımarıklık, sosyal ilişkilere girmekte zorlanma, kırılganlık, istediklerini zorla yaptırma, karşısındakini kullanma gibi davranışlar da gözlenebilmektedir.

Aile bireyleri çocuğun isteklerine uydukları için çocuk bu durumu genelleme yapar. Ailesi dışındaki bireylerin her istediklerini yapacaklarına ya da her istediklerinin yerine getirileceğine inanırlar. Ancak gerçekler farklıdır. Çocuk dış çevreye adım attığında işlerin evdekine benzemediğini görür ve hayal kırıklığı yaşar. Zaman zaman da istekleri olmadığı için kendi kabuklarına çekilirler. Bu durum çocukların arkadaşlık ilişkilerine de yansır.

Sosyal ilişkilerinde de her istediklerinin yerine getirilmesini, arkadaşlarının kendi istedikleri gibi davranmalarını beklerler. Bu benmerkezci özellik de arkadaşlık ilişkilerinde sorunlara yol açar, diğer çocukların kendilerini dışlamalarına neden olabilir.

Bu tutuma sahip anne babalara önerimiz,  çocuğun haklarına, rollerine, özgürlüğüne saygı duyarak, sorumluluk sahibi olmalarına fırsat vermeleri ve mutlaka sınır koymalarıdır.

Tutarsız/Karasız Anne Baba Tutumunda, keyfi ve değişken uygulamalar dikkati çekmektedir. Aileler çocuklarına bazen aşırı hoşgörülü davranırken bazen de sert cezalandırmalarda bulunmaktadırlar.

Tutarsız ve kararsız anne baba tutumlarının yaygın olduğu ailelerde, anne baba arasındaki görüş ayrılıklarının var olduğunu gözlüyoruz. Zaman zaman da karı-koca arasında geçimsizliğin olduğu ya da geniş aile şeklinde yaşayan ailelerde tutarsız ve kararsız anne baba tutumları gözlenebilmektedir.  

Bu tutum ile yetiştirilen çocuk neyin doğru neyin yanlış olduğunu bilemez. Çocuk çelişkili davranışlar sergileyebilir, kararsız ve tutarsız kişilik özelliklerinin ortaya çıkmasına yol açabilir. Ayrıca anne-babanın otoritesini hiçe sayma, kendisine ve topluma saygısız tutumlar da gözlenebilir.

Anne babaların çocuk eğitimi ve disiplini konusunda kararlı olması, ortak karar alabilmeleri çok önemlidir. Böylece eğitim ve disiplinde birlik olacak, çocuk kuralları, kendisine ve çevresine yararlı davranışları daha çabuk öğrenecektir.

Koruyucu Anne Baba Tutum, çocuğa İhtiyaç fazlası özen ve yardımı içermektedir. Çocuk üzerinde aşırı koruma ve kontrol hakimdir. Anne ve babada sürekli kaygı mevcuttur. Aileler çocuklarının başına kötü bir şey geleceğinden endişe duydukları için kontrolcü ve koruyucu yaklaşımları benimserler. Tüm bu davranışlar başlangıçta çocuğu düşünmek, çocuğun yararı için hareket etmek gibi algılanabilir ancak çocukların bağımsız hareket etmesi engellenmektedir.

Aşırı koruyucu ve abartılmış sevgi ile büyütülen çocuklar hayata ve sosyal yaşama gereğince hazırlanamazlar. Hayattan öğrenmeleri gereken becerileri elde etmeden birtakım zorluklarla karşılaşırlar ve bu zorluklarla karşı karşıya kaldıklarında uyum sağlamakta güçlük çekerler.

Bağımlı kişilik özellikleri, bağımsız hareket edememe, sürekli yardım isteği, yeteneklerinin altında performans sergileme, tek başına yapamayacağını ifade eden söz ve davranışlarda bulunma, sorumluluk almak istememe ve edilgen davranışlar gibi özellikler aşırı koruyucu anne baba tutumu ile yetiştirilen çocuklarda sıklıkla karşılaştığımız özelliklerdir.

Anne babalara düşen en önemli görev de çocuklara iyi örnek olarak rehberlik etmek, yaşamdaki zorluklar karşısında mücadele etmeyi ve kendi başlarına sağlıklı, mutlu bir hayat sürmeleri için gerekli imkanları sağlamaktır. 

İlgisiz, Reddedici Anne Baba Tutumunda en önemli özellik, çocuğun fizyolojik ve psikolojik ihtiyaçlarını karşılamamak, karşılayamamaktır. Çocuk ile yeterince ilgilenmeme, çocuğun ihtiyaçlarının neler olduğunun farkında olmama, çocuk eğitimine ve disiplinine önem vermeme davranışları gözlenmektedir. Çocuklar sevgiye en çok muhtaç oldukları zamanlarda reddedilip, hor görülebilirler. Bu tür ailelerde yetişen çocuklar çeşitli psikolojik bozukluklara yatkındırlar.

Çocuk ilgi ve sevgi görmek için çok çaba harcar, ancak bu ilgi ve sevgiyi göremediğinde vazgeçer. Aileden uzaklaşır, ilgi ve sevgiyi dışarıda, dışarıdaki kişilerde aramaya başlar. Akademik başarısızlık, arkadaşlık kuramama, tehlikeli ilişkiler kurma davranışları gözlenebilir.

Ev içinde kötü muamele varsa, çocuk bu kötü muameleye maruz kalmamak için anne ve babaya karşı uyumlu davranabilir. Çünkü direnme gücü düşüktür. Fakat uzun vadede anne babaya karşı düşmanca duygular geliştirmesine ve aile içi iletişim sorunlarının ortaya çıkmasına yol açar.

İlgisiz ve reddedici anne baba tutumlarına sahip ailelerin bu durumu hemen fark edip gerekli önlemleri alması gerekir. Çünkü çocuklar ailelerin bu tutumlarını fark ettiklerinde içe dönerler, kimi zaman öfke ve saldırganlık duygularını kendilerine yönlendirirler. Bu durum da depresyon, intihar girişimi gibi sorunların ortaya çıkmasına neden olmaktadır.

Güven Verici, Destekleyici, Demokratik Anne Baba Tutumunda, anne ve baba kabul edici, hoşgörülü ve demokratiktir. Çocuk ailenin belirlediği sınırlar içinde özgürdür. Kendisini ifade etmesine izin verilir. Çocuğa koşulsuz olarak sevgi ve ilgi gösterilir, değer verilir. Yapabileceği durumlarda da sorumluluk verilir.

Güven verici, destekleyici anne baba tutumları ile yetiştirilen çocuklar, çevresine değer veren, kendine güvenen ve saygılı davranış özellikleri sergileyen çocuklar olarak yetişirler. Sınırlarını bilen, kendi duygu ve düşüncelerini savunan, kendisi ve çevresi ile barışık, sorumluluk alabilen, sevildiğinin ve değerli olduğunun farkında olan başkalarını seven ve değer veren bireylerdirler. Tüm bu nedenlerden dolayı ailelere güven verici, destekleyici, demokratik tutumları benimsemelerini öneririz. Bu tutumda kurallar, disiplin vardır. Çocuğu koruyup kollamak da esastır. Ancak tüm bu tutumlar dikkatle uygulanmakta ve çocuk üzerinde herhangi bir olumsuz etki yaratmayacak şekilde ortaya çıkmaktadır. 

Son olarak da ailelere çocuk yetiştirmede bazı öneriler vermek istiyorum. Lütfen çocuklarımızı tanımaya ve anlamaya çalışalım. Çocuklarımız sürekli büyüme ve gelişim içindedirler. Çocuklarımıza kesin ve kararlı davranmaktan vazgeçmeyelim. Küçük hatalarını büyük bir felaket olarak yorumlamayalım, doğru bir davranış öğretmek istiyorsak kendimiz bu davranışı örnekleyelim. Çocuklarımızın hatalarını aşan cezalardan kaçınalım. Çocuklarımızın yetenek ve gelişim özelliklerine göre beklentilerimizi şekillendirelim. Başkaları ile karşılaştırmayalım. Eğer onlara karşı hatalı davrandıysak özür dilemekten çekinmeyelim. Çünkü çocuğumuz da ilerleyen yıllarda hata yaptığında karşısındaki kişiye özür dileyebilmelidir.

Kendine güvenen, hayattan ne beklediğini bilen, kendisine, çevresine, insanlara, hayvanlara ve tüm canlılara saygı duymayı bilen, mücadeleyi bırakmayan ve de olumlu düşünen çocuklar yetiştirmek dileğiyle...

Uzman Psikolog & Aile Danışmanı Gözde EMİK AKSOY